Aínda que de ascendéncia irlandesa, Lord Dunsany naceu en Londres o 24 de xullo de 1878, educándo-se nas prestixiosas escolas de Eton e Sandhurst. Ingresou no Exército e loitou na 2ª Guerra Boer cos Gardas de Coldstream. Obtivo o seu título de Lord Dunsany (Señor de Dunsany) cando o seu pai morreu en 1899, convertíndo-o asemade no 18º Barón da dinastía. Asentado no seu castelo de Irlanda en County Meath, na Primeira Guerra Mundial serviu coma oficial nos Inniskilling Fusiliers, pasando case toda a súa vida coma un auténtico nobre: no exército, cazando, facendo deporte, e xogando ao xadrez (faceta esta na que chegou ser campión de Irlanda, e mesmo chegou a facer táboas con Capablanca nun torneo en Londres; ademáis, o seu Gambito dos Tres Mariñeiros é unha das millores histórias do xadrez escritas). En 1904 casou con Lady Beatrice Villiers, filla do Earl de Jersey, e durante a Segunda Guerra Mundial foi profesor de Literatura inglesa en Atenas. Finou o 25 de outono de 1957.
Dunsany publicara un poema bastante mediocre, Rhymes from a suburb, na Pall Mall Gazette en setembro de 1897, pero á parte disto, ninguén sospeitaba que tivera inclinacións literárias. Porén, en 1904 seica sentou-se e escribiu The Gods of Pegāna. Coma daquela carecía de reputación coma escritor, non tivo máis remédio que pagar á editorial para que lle publicara o seu libro. Nunca máis na vida tivo que face-lo.
The Gods of Pegāna é unha colección de contos con prosa rítmica e un tema cósmico, cun estilo bíblico e mitolóxico, totalmente orixinal e que deixou abraiado a todo o mundo polo seu exotismo, pola súa rara mistura de inxenuidade e sofisticación, arcaísmo e modernidade, humor e terror. Contén unha completa teogonía, cunha motivación principal que non era o fervor relixioso (Dunsany foi sempre ateo) senón a materialización do aserto de Oscar Wilde: “O artista é o que crea beleza“. Inda que hai moitas ideias filosóficas subxacentes na súa obra, a súa función principal é sinxelamente a creazón de beleza: a beleza da linguaxe, a beleza dos conceptos, das imaxes… A carreira de Dunsany estaba lanzada.
Posteriormente escribe Time and the Gods (1906), The Sword of Welleran and Other Stories (1908), A Dreamer’s Tales (1910), The Book of Wonder (1912), Five Plays (1914), Fifty-One Tales (1915), The Last Book of Wonder (1916) e Plays of Gods and Men (1917). Tales of Three Hemispheres (1919) marcou o final da fase inicial da súa obra. Daquela xa era inmensamente popular, até o punto de ser idolatrado en América. En 1916 converteu-se no único autor teatral que tiña as súas cinco obras representadas simultáneamente en tantos outros teatros de Broadway. O seu traballo aparecía publicado nas máis importantes e prestixiosas revistas literárias: Vanity Fair, Harper’s, Atlantic Monthly… En 1919 estaba considerado coma ún dos dez millores escritores en inglés de todos os tempos, e os críticos máis prestixiosos comparában-o con Shaw e Yeats, chamándo-lles “A Trinidade Máxica”.
A súa obra posterior daría un xiro cara á autoparódia e a un humor non do todo comprensibel, unha espécie de sarcasmo dirixido contra o seu traballo anterior. Así, outro tipo de relatos son os da súa série de Jorkens, histórias narradas no Billiard Club, o típico bar de nobres ingleses divertíndo-se xuntos. Tamén son interesantes polo seu realismo exótico os relatos sobre Don Rodríguez, o nobre español que vive aventuras pola exótica e afastada Castela. Ambientadas nunha mítica “idade dourada” de España, Rodriguez é un nobre desheredado e que debe gañar-se a vida coa axuda da súa espada e mais a súa mandolina.
Na súa autobiografía, o mesmo Dunsany dí que estes primeiros relatos foron escritos “coma se eu fora un habitante dun planeta completamente distinto“. Moitos dos temas dunsaniáns teñen moitas semellanzas temáticas e filosóficas coa obra de H.P. Lovecraft: o cosmicismo, a natureza, o anti-industrialismo, o poder do soño… Sen dúbida, todo isto cativou a Lovecraft, quen dende que descubriu a súa obra (e mesmo antes, porque Polaris é anterior) converteu-se nun completo dunsaniano, até tal punto que xunto con Edgar A. Poe, foi a súa principal fonte de inspiración: “o primeiro parágrafo de Contos dun Soñador abraiou-me cun shock eléctrico tal, que inda non lera dúas páxinas cando xa era un devoto de Dunsany para o resto da miña vida“, chegou dicir Lovecraft, quen non coñeceu persoalmente ao seu ídolo e tan só asistiu unha vez a unha conferéncia que pronunciou en Boston.
Lovecraft, pola súa admiración ao seu particular “deus da Ficción”, sería en parte o responsábel do redescobrimento da obra de Lord Dunsany a finais dos anos 70. Tamén foi responsábel o escritor de ciéncia-ficción Arthur C. Clarke, con quen mantivo correspondéncia entre 1945 e 1956. De tódos os xeitos, o seu verdadeiro redescobrimento inda está por chegar. A fantasía precísa-o.
Mália a súa grandeza, o traballo inicial de Dunsany non foi uniforme en importáncia nin calidade. Cando publicou A Dreamer’s Tales, seica xa acadara o seu máximo poder creativo. Moitos dos relatos contidos en The Last Book of Wonder estaban inspirados nos debuxos de Sydney H. Sime, o ilustrador “oficial” dos libros de Lord Dunsany. Sime, o artista que ilustrou a meirande parte dos seus libros, formou con Dunsany unha desas raras combinacións máxicas nas que a literatura e os conceptos visuais teñen unha perfecta compenetración.
Se debemos recomendar algúns libro en concreto de Lord Dunsany, unha das súas obras máis coñecidas e recomendabeis (e unha das poucas dispoñibles no mercado español) é The King of Elfland’s Daughter [A filla do rei do país dos elfos], unha marabillosa história dun rei que fica namorado dunha princesa elfa, áma-a e pérde-a e logo intenta atopa-la de novo. Calquera que admire a Tolkien debería lér esta novela e comprender que sen Dunsany, as obras de Tolkien xamáis existirían.
E é que o primeiro requisito da boa fantasía, xa estea baseada nos grandes mitos ou no simple conto de fadas, é que esperte no leitor o seu senso de marabillar-se. Isto pode acadar-se pola grandeza da linguaxe ou pola elección dos contidos, e ningún fantasista foi un mestre tan grande en ambos eidos coma Lord Dunsany.
Que caste de contidos debe aportar a fantasía para tér éxito na súa laboura? Na superfície, a marabilla da fantasía semella sinxelamente a mentira ou a esaxeración do que é sobrenatural ou máxico, xa que non hai dúbidas no tocantes ao que a presenza de cousas máxicas pode chegar evocar nunha narración. Nembargantes, aqueles que aman e comprenden a fantasía saben que a súa virtude pode ser moito máis grande ca esta. J.R.R. Tolkien, no seu ensáio On Fairy-Stories [Sobre os contos de fadas], dixo:
“Os contos de fadas tratan nomeadamente (…) con cousas sinxelas ou fundamentais, non tocadas pola Fantasía, pero esas sinxelezas son feitas brilar o máximo posible pola súa posición (…) Foi nos contos de fadas onde eu descobrín por primeira vez a poténcia das verbas, e a marabilla das cousas, coma a pedra, e a madeira, e o ferro, a árbore e a herba, a casa e o lume, o pan e mais o viño“.
Os contos de fadas permíten-nos de novo capturar a bondade do natural, colocándo-o noutro contexto no que lle caia a máscara da familiaridade e a súa beleza e marabilla inherentes brilen forte. Tolkien chamou a esta habeléncia dos contos de fadas “a recuperación”.
Do mesmo xeito que o realismo na Literatura preocúpa-se nomeadamente do particular, a Fantasía preocúpa-se nomeadamente do universal e do elemental. Nun bó conto realista, unha detallada descrición dunha árbore pode impresionar-nos cunha clara visión desa árbore en particular e do seu sinificado. A millor fantasía impresióna-nos coa ideia de “árbore”, ou “pedra”, ou “lume”, ou “viño”, de tal xeito que os méritos que atopemos na ideia poidan ser aplicados a calquera árbore, pedra, lume ou viño que atopemos. A millor fantasía fai isto, impresionar-nos cos conceptos das cousas que nunca atoparemos: árbores que camiñan, pedras que falan, lumes que florecen, viño que se transforma en ouro. Xa sexa natural ou máxica, a fantasía trata principalmente con cousas ou conceptos cuxo valor e poténcia foron recoñecidos polos homes en todos os tempos e en todos os lugares. O efecto emocional da fantasía depende precisamente da re-experimentación que cada leitor fai da experiéncia universal do recoñecemento.
A fantasía de Lord Dunsany ten grande éxito primeiro polo seu uso excepcional das universalidades. Por exemplo, The Fortress Unvanquishable Save for Sacnoth, o conto dunsanián do que están tomados os exemplos deste artigo, comeza así:
“Nun bosque máis antigo cá lembranza, un irmán de berce das cuíñas, ficaba a vila de Allathurion; e había paz entre a xente daquela vila e todas as xentes que camiñaban nas escuras corredoiras do bosque, xa fosen humáns ou das tribos das bestas ou da raza das fadas e os elfos e os pequenos espritos sagrados das árbores e as correntes“.
Aquí mesmo, Dunsany presenta unha chea de verbas que tocan unha corda común nos corazóns humáns. “Nun bosque máis antigo cá lembranza…”: Un dos temas universais favoritos de Dunsany é o do tempo, tanto o amor polas cousas das que nos separa coma a nosa fraxilidade fronte ao seu pasar. En Sacnoth, describindo a porta da Fortaleza Invencíbel, compara a súa vastedade á “da canteira de mármore de Sacremona, da que os vellos curtan enormes blocos para construír a Abadía das Bágoas Sagradas”. Fala de Raíñas con alfaias no cabelo, e “cada xóia tiña un historiador só para ela, que non escribía ningunha outra crónica en toda a súa vida”.
Este senso da história pervive en todo o que Dunsany escribiu, e arroxa unha luz de inmenso sinificado sobre as cousas e as persoas que povoan as súas histórias: fixade-vos que sen contar a súa vida, xa só por ese detalle das alfáias podemos imaxinar perfectamente á Raíña do conto. Pero ao mesmo tempo, tamén produce unha sombra de perda, polo que ainda non sabemos dela, unha reminiscéncia do mundo pesimista debuxado no Eclesiastés. A pasaxe final de Sacnoth é típica de Dunsany:
“O xardineiro recolleu estas follas do outono. Quen as verá outra vez, ou quen saberá delas? E quen narrará o que caeu nos días antigos?“.
Dunsany compráce-se en debuxar-nos cadros das marabillas de poderosas cidades construídas polo home, pero nunca deixa de lembrar-nos que caen. Así, na destrución do palácio soñado do meigo Gaznak:
“ …os altos pináculos caeron na terra, e as limpas e amplas terrazas derrubáron-se, e a corte foi-se coma o rocío, e chegou un vento e as columnatas saíron voando dalí, a todos os colosais salóns de Gaznak cairon. E os abismos pecháron-se de súpeto coma a boca dun home que, após de contar un conto, non volvera falar xamáis“.
O senso de afastamento no tempo que Dunsany usa para nos cativar tén o seu refrexo exacto nun senso equivalente de afastamento no espazo. El é perfectamente consciente do efecto sobrecolledor da vastedade sobre o home pequeno. Fala de “tellados con nubes permanentes”, “poderosas criptas” e “grandiosos teitos” de “inumerabeis arcos” desaparecendo no ceo, da “escuridade interior”, “profundos precipícios”, e “abismos cheos de estrelas”.
No senso de distáncia, coma no do tempo, hai ás veces tristura: “A penas audibel agora en absoluto era o són do seu corazón: era coma a campá dunha igrexa repicando sobre as cuíñas polos mortos de alguén descoñecido e lonxano“.
En Dunsany vemos unha xustaposición do máxicamente misterioso e do naturalmente familiar, unha técnica que non só fai parecer ao máxico inda máis marabilloso por contraste, senón que mesmo toma prestado o senso da marabilla no natural. “Bosques”, “cuíñas”, “vilas”, “árbores” e “correntes” son cousas cercanas e queridas polo home, e Dunsany ten un xeito de traer-nos estas intimidades dende as máis remotas distanzas: “Entón o sol púxo-se e ardeu nas ventás da vila, e un calofrío percorreu o mundo, e nalgún pequeno xardín unha muller cantou…“.
Os contos de fadas normalmente rematan cando os seus heroes acadan unha felicidade puramente natural casando co seu amor verdadeiro, ou volvendo a casa. Así, no conto de Sacnoth os acontecementos que fan que Leothric regrese ao fogar son o canto dos paxaros e o mencer, ambas as dúas marabillas naturais, pero marabillas ao cabo.
Pero Dunsany non só fala das corredoiras no bosque que son familiares para nós, senón tamén dos seus “sendeiros escuros”, habitados por bestas e fadas e elfos e espritos sagrados que son estraños e se cadra perigosos para nós. E ó mistificar os lugares comúns, a imaxinación de Dunsany regála-nos unha cribel escolma do que é calquera cousa agás común: en Sacnoth atoparemos meigos, dragóns, gárgolas, unha araña xigante, lobos, vampiros adorando a Satán, unha procesión de homes a camelo, mulleres extrañamente belas…
Ao ser un home que viaxou moito, a experiéncia de tantas terras agudizou máis que atordoou a súa fascinación polo extraño. O atractivo non só do País dos Elfos senón dos lugares máis exóticos é moi forte en Dunsany. Para nos dar un senso do Oriente Médio, non nos bombardea con detalles da súa xeografía e a cultura, senón que nos proporciona a etérea pero indelébel imaxe que nos impresionaría se unha banda de persoaxes do Oriente Médio pasara diante de nós:
“Apareceu unha procesión de homes a camelo montados de dous en dous dende o interior da fortaleza, e estaban armados con cimitarras de Asíria e ían todos cubertos por mallas, e dos seus cascos penduraban cadeas que lles caían sobre a face e se axitaban ao ritmo dos camelos“.
Na elección dos contidos, pois, Dunsany posúe unha ampla reserva de ideias e cousas que universalmente evocan marabilla. Pero o que acontece coa linguaxe que debe expresar esa marabilla, a poténcia das mesmas verbas?
Entre os leitores do fantástico póde-se atopar unha ampla diverxéncia de gustos no que respeita ó estilo ao escribir. Hai quen prefire unha linguaxe chan, plana, onde non hai un estilo fortemente definido; e hai outros que encontran satisfactória unha linguaxe de alto nivel, que é xeralmente máis poética e máis arcaica. O estilo de Dunsany é claramente o segundo, e esta non foi pola súa banda unha elección ao chou.
O uso deliberado dunha linguaxe arcaica abraia a moitos leitores e críticos modernos, que o consideran cursi e afectado. Sen dúbida que iso é o que é nas mans dun mal escritor, alguén de quen se poida coller o seu traballo, e “traduci-lo” á linguaxe moderna. No caso de Dunsany, nembergantes, os arcaísmos flúen tan naturais e están tan ben integrados no contexto, que seica é coma se estivese a falar na súa língua nativa.
Dunsany afirmou, e nós ben que llo acreditamos, que o seu estilo estaba moi influenzado pola Bíblia. Non é preciso buscar moi a fondo nos textos dunsaniáns para atopar pasaxes que case semellan copiados da Bíblia, e concretamente da versión do Rei Xaime. Tamén a versión máis extendida na Galiza, que é a traducción da Vulgata, é igualmente rica en arcaísmos. Nembergantes, para apreza-los en toda a súa intensidade na obra de Dunsany, cómpre facer unha leitura dos textos orixinais en inglés, decatándo-se así da utilización de verbas coma “ere” por “before”, “writ” por “written”, “wot” por “know”… ou os típicos “doth”, “doeth”, “thou”… que entre nós adoitan ser traducidos coma “Vós”, “Vuecéncia”, e non sempre do xeito máis correcto.
Outra característica típicamente bíblica é a tendéncia ao uso de moitas frases seguidas conectadas pola conxunción “e”, o que actualmente se considera coma un erro técnico, pero que nas mans de Dunsany ou en mestres coma el é moi axeitado para mantér en suspenso ao leitor e leva-lo nunha suxesión hipnótica de imaxes.
Está claro que o éxito ou o fracaso dos arcaísmos e do estilo peculiar de Dunsany debe ser xulgado por cada leitor individualmente, pero alguén pode dubidar que soa moito máis axeitado para unha narración fantástica unha frase coma “Así falou Leothric, fillo do señor Lorendiac, de vinte anos coma era” no canto doutra moderna coma “Leothric, o fillo adolescente de Lorendiac, dixo”? O estilo arcaico, contra o que moitos críticos modernos sosteñen, é imprescindíbel para mantér un senso de história e cómpre utiliza-lo ao seu debido intre e no seu contexto.
O completo poder do estilo dunsanián, con todo, non reside nos seus arcaísmos. Moito máis ca noutro escritor calquera de fantasía, a prosa de Lord Dunsany é musical. Dunsany sábe-o ben e fai uso das cualidades rítmicas e tonais das verbas dun xeito máis digno dos poetas ca dos novelistas. Para acadar estes efectos case musicais, utiliza repeticións das verbas, aliteracións e asonáncias.
Esta mesma conciéncia do poder do són das verbas é evidente (e máis doado de aprezar para nós) nos nomes inventados de Dunsany. A cualidade xermánico-heróica de nomes coma Leothric e Lorendiac, a dozura de Allathurion e Sacremona, o peso de Sacnoth, o sinistro humor de Wong Bongerok e Tharagavverug… todos eles apórtan-nos algo da cualidade das cousas que Dunsany nomea, por non mencionar agora ao malvado meigo Gaznak, un nome que só podería ser própio dun vilán, e que semella case inventado por outro mestre (este profesional) das verbas coma Tolkien. Neste senso, cómpre botar unha ollada ao artigo publicado no número 65 do fanzine Zona Zero, Los nombres de los héroes para observar como sempre hai unha calidade nos nomes que só os bós escritores saben captar, e que non se debe dar un nome calquera a un persoaxe.
A “língua nativa” de Dunsany é tan rica en asociacións e evocativa no són, que non tén necesidade de facer constantes metáforas ou símiles para engadirlle máis poder. Nembergantes, cando as utiliza, faino comparando unha imaxe potente con outra igualmente potente.
As veces xustapón unha cousa fantástica con outra natural: o ruído feito pola cola dun dragón é “coma cando os mariñeiros recollen o cabo da áncora e as cadeas golpean o costado do barco e van caer do sobre a ponte“. As pegadas deixadas pola cola do dragón son “coma os sulcos nun labradío“.
Outras veces, Dunsany eleva o fantástico relacionándo-o con outra cousa igualmente fantástica. O berro do dragón é “coma o són da campá dunha igrexa posuída por un alma malvada que se ergueu da tumba pola noite, dándo-lle á campá unha voz“.
Se a principal sustáncia do estilo de Dunsany é o seu perfecto uso dos arcaísmos e da técnica poética, ten ademáis outra exceléncia que inda que non é necesária para un escritor fantástico, é sempre un bó engadido. Dunsany é música, Dunsany é maxestuoso, pero ademáis, Dunsany é divertido.
Este humor é máis efectivo ao poñe-lo en contraste coa súa poesía, pero ás veces o seu humor deriva do arcaísmo do estilo. Tomemos coma exemplo esta abraiante pero aterrecedora mostra dun diálogo:
“O Señor Gaznak desexa ver-te morrer perante el. Prégo-te veñas connosco, e así poderemos discutir polo camiño o xeito no que o Señor Gaznak desexa ver-te morrer“.
Outras veces o humor depende de eleccións inesperadas das verbas, coma os dragóns con “enxivas de coiro” que “ladran” e “lamben” a mán do seu amo.
En resume, para todos os amantes da Fantasía e os que crén no seu futuro, temos moito que aprender do éxito que Lord Dunsany tén ao evocar as cousas marabillosas. Aqueles que escriben, estudiando o “que” do contido de Dunsany e o “como” da súa linguaxe e do seu estilo poderán chegar á compresión da súa exceléncia e aplica-las nas obras de seu, coma fixo Lovecraft. E para aqueles que sinxelamente lén pola súa profunda imaxinación e pola resposta emocional, poderán grazas a Lord Dunsany recoñecer e atopar ledícia nos lugares máis escuros do seu corazón.
* * *
Bibliografía orixinal completa:
[C] = Escolma de relatos
* The Gods of Pegāna [1905] [C]
* Time and the Gods [1906] [C]
* The Sword of Welleran and Other Stories [1908] [C]
* A Dreamer’s Tales [1910] [C]
* The Book of Wonder [1912, 1918] [C]
* Selections From the Writings of Lord Dunsany [1912] [C]
* Five Plays [1914] [C] [obras de teatro]
* Fifty-One Tales [1915] [C] [tamén coñecida como “The Food of Death”]
* The Last Book of Wonder [1916] [C] [tamén coñecida como “Tales of Wonder”]
* Plays of Gods and Men [1917]
* Tales of War [1918] [C]
* Tales of Three Hemispheres [1919] [C]
* Unhappy Far Off Things [1919] [C]
* Don Rodriguez: Chronicles of Shadow Valley [1922]
* The King of Elfland’s Daughter [1924]
* The Charwoman’s Shadow [1926]
* The Blessing of Pan [1927]
* The Curse of the Wise Woman [1933]
* Seven Modern Comedies [1929] [C]
* My Talks with Dean Spanley [1936]
* Plays for Earth and Air [1937] [C] [10 obras de teatro]
* The Man Who Ate The Phoenix [1949] [C]
* The Strange Journeys of Colonel Polders [1950]
* The Last Revolution [1951]
* The Little Tales of Smethers [1952] [C]
* The Sword of Welleran and Other Tales of Enchantment [1954] [C]
* At the Edge of the World [1970] [C]
* Beyond the Fields We Know [1972] [C]
* Gods, Men and Ghosts [1972] [C]
* Over the Hills, and Far Away [1974] [C]
Série de Jorkens:
* The Travel Tales of Mr. Joseph Jorkens [1931] [C]
* Jorkens Remembers Africa [1934] [C] [tamén coñecida como “Mr. Jorkens Remembers Africa”]
* Jorkens Has a Large Whisky [1940] [C]
* The Fourth Book of Jorkens [1948] [C]
* Jorkens Borrows Another Whisky [1954] [C]
Autobiografías:
* Lord Dunsany
* Patches of Sunlight
* While the Sirens Slept
* The Sirens Wake
(Este artigo foi publicado orixinalmente no número 8 de NOVA FANTASIA, primavera 1999)
