“The thought that white men should rule over Nature and change its ways following his liking was never understood by the red man. Our belief is that the Great Spirit has created all things not just mankind, but all animals, all plants, all rocks. All on Earth and amongst the stars, with true soul. For us all, life is holy.But, you do not understand our prayers when we address the sun, moon, and winds. You have judged us without understanding, only because our prayers are different. But we are able to live in harmony with all of Nature. All of Nature is within us and we are part of all Nature”.
(Grande Xefe Nube Branca).
As árbores compañaron-nos ao longo da história e seguen-o a facer, brindándonos a sua protección e enerxía. Respeitados e venerados por numerosos cultos e tradicións, hoxe só semellan interesar ás grandes indústrias madereiras, empeñadas en os explotaren até as derradeiras consecuéncias.
Moitos pensan que unha árbore é moito mais ca unha pranta que ten tronco leñoso, pólas e follas. Quizais pensen que é un ser vivo, totalmente interrelacionado non só coas outras árbores que ten ao seu redor senon tamén cos seres humanos. Se é asi, estarian en consoáncia co que outros povos e outras culturas opinaron verbo das suas árbores. Non-os consideraban como seres aillados senon que formaban parte directa dos seus mitos e ritos, dos seus cultos e práticas máxicas, da sua vida cotiá e os seus usos medicinais. Sabian que árbores curaban e que árbores mataban, cales lles protexían dos lóstregos e cales os atraían, aquilos que eran bos para afastar aos insectos e cales atraían enfermidades. En definitiva, sabían que cada árbore alberga un espírito que lle confire unha forza determinada, un “ánima” que lle dá un poder xenuino e exclusivo, segundo á clase á que pertenza.
Na enfermidade e nas preocupacións, os nosos devanceiros procuraban unha árbore para se abrazar ao seu tronco, para lle transmitir as suas angurias e os seus problemas e receber, a miudo, a sua forza. Entón sentian que a árbore era moito mais que un ser inerte e que polo seu tronco fluía a seiva que dá enerxia a aquel que busca o seu consolo. Os xoves namorados buscaban o tilo para confiar as suas intimidades amorosas porque representaba o vigor de Venus. Os homes que ian á guerra abrazaban ao carvallo porque éste simbolizaba ao deus Marte e as persoas que non tiñan confianza en si mesmas acudian á vidoeira, que estaba baixo a protección de Mercúrio.
Cultos dendrolátricos
En efeito, grazas a que grande parte da humanidade está a desenvolver unha maior sensibilidade polos problemas ecolóxicos, hoxe adquiren sentido práticas ancestrais que antes nos semellaban absurdas. Así, os povos primitivos crian nos espíritos moradores das árbores e profesaban-lles culto (de aí procede a palabra dendrolátrico). Non se podia danar unha árbore sen que o infractor fose sancionado. Hai séculos, os habitantes de Dalmácia (nas actuais Croácia e Bosnia-Herzegovina) eran tan radicais nas suas crenzas que sempre que se derrubasen faias e carvallos – dotados, segundo eles, de ánimas ou “sombras” – debia morrer o talador ou alomenos ficar inválido para o resto dos seus dias.
Antigamente plantaban-se dous tilos na casa nova onde un ia viver e un aliso no xardin posterior para se sentir mais seguros e protexidos. Os granxeiros saxóns rodeaban a casa de carvallos porque ésta foi sempre unha árbore reverenciada, tanto que cando Xúlio César e as suas tropas quixeron penetrar na costa do sul da Gália, repleta de carvalleiras, ninguén se atreveu a empuñar un machado para non alterar a paz dos espíritos da carvalleira, tan venerados polas tribos celtas que habitaban o lugar. Tivo que ser César en persoa o primeiro que talou unha árbore para que todos os seus soldados perderan o medo a vulnerar un recinto sagrado. Certamente, conseguiron invadir e someter a Gália en só oito anos (do 50 ao 58 a.C.), pero agora esa zona é un deserto de pedras onde non hai carvallos nen auga.
Algunhas árbores adquiriron este carácter sagrado por ter un vencello con fenómenos atmosféricos, como por exemplo pola sua capacidade de atrair aos temíbeis lóstregos. É o caso dos salgueiros, carvallos, aciñeiras, abetos e tilos. Outros, en troques, non se ven afectados por esta descarga eléctrica, coma os olmeiros, freixos, sabugueiros e as faias. E esta crenza non é un efeito da superstición senon da observazón. Por iso, no caso de trevoada, o saber escoller a árbore axeitada para se acochar non só se debe deixar á sorte senon ao coñecemento, porque a sua eleizón pode ser unha cuestión de vida ou morte e non é unha simple metáfora.
Propriedades máxicas
As árbores e plantas, polo xeral, presentan diversas propiedades; así temos o carácter prexudicial da sombra da figueira, tanto para as persoas como para as sementes. Hainos que producen un efecto purificador, como os allos, cos que poder refregar os animais caseiros en Noiteboa; tamén os carvallos presentan esta virtude, e ademais de posuír a condición de seren sagrados e de sombra proveitosa, manifestan a capacidade de sandar os doentes aos que se lles fai pasar a través dunha fenda que teñen no tronco, xa que no seu interior agochan as “pedras do raio”. Tamén hai outras espécies ás que se lles outorga un carácter preservativo, tal coma o loureiro, a oliveira, o teixo, o belitroques, o sabugueiro, a cerdeira, o cinamomo ou árbore de Santo Eutelo, o carvallo virgondoiro, o cerquiño, o acivro, o carvallo negro, o salgueiro chorón, as castañas de índias e as cebolas, mentres que a nogueira oferece un efecto curativo para os furunchos e cortaduras.
O carvallo é a árbore sagrada por antonomásia para os galegos. Agochan o raio no seu interior, sandan aos doentes que pasan polas súas fendas, libran de doenzas contaxiosas a quen as padece e posúen numerosas propiedades salutíferas.
O acibiño (segundo cren algunhas persoas supersticiosas e segundo di o nomeado Libro do San Cipriano) posúe facultades prodixiosas para namorar. Cando un mozo desexaba ser amado por unha rapaza abondaba con que a noite do Sanxoán (24 de xuño) fose cortar ás doce en punto un acibiño, que o levase ao mar e o pasase por baixo de trece ondas, rezando cada vez un credo. A póla tornaríase máxica e a moza á que se lle tocase con ela ficaría tolamente namorada do galán.
A aciñeira é unha árbore de feitura e tamaño moi variabel; o seu froito, a landra, utilizábase para alimento dos porcos. Dicíase que as aciñeiras bretonas tiñan a propiedade de sandar as persoas faltas de saúde que deixaban as roupas penduradas das súas pólas.
A nogueira é unha árbore rica en substancias amargas e tanino. Follas e cortiza empregábanse na medicina popular, no interior como purgante e no exterior contra das doenzas do cute. A cortiza tingue dun amarelo pardo e a madeira é moi estimada en ebanistería pola súa febra fina, pola dureza e polo fermoso veado. Non embergantes, os paisanos gárdanse instintivamente da sombra da nogueira por crela nociva. O refrán español dí “A la sombre del nogal no te pongas a recostar“, posto que todo aquel que se durme á súa sombra enferma decontado.
Algo semellante acontece coa figueira, que tivo un papel preponderante no folclore de todos os povos, non xa polas súas virtudes narcotizantes ou hipnóticas senon pola máxia que inspirou á mentalidade popular. Disque foi a “árbore da sabedoría” de cuxa froita comeu Adán no paradiso terreal, e que baixo a figueira agachouse o primeiro home após da súa caída en desgraza. No folclore xudeu a figueira non é, non embergantes, unha árbore de mal agoiro, senón, polo contrário, emblema de paz, prosperidade e seguridade colectiva. Na lenda cristiá disque Xudas aforcouse dunha figueira, árbore que tamén ocupa lugar importante na mitoloxía e o folclore de Exipto, Pérsia e Grécia. As imaxes de Osiris e de Príapo, o fillo de Dionísio e Afrodita, que representaba á fertilidade da natureza, estaban labradas na madeira dunha figueira, árbore consagrada tamén a Venus.
Os índios guaranís sempre acreditaron que na figueira habitaba unha espécie de ánima ou pantasma que periódicamente producía queixumes. Disque florece no Venres Santo e que dá unha soa flor moi cobizada como amuleto para a sorte.
A planta que maldeciu o mesmísimo Xesús Cristo (Lucas 13, 1-9) é obxecto de moitas lendas. Á sua “mala sombra” nada medra; todo aquel que se acobilla baixo as suas pólas é atacado axiña do que chaman o “aire” da planta e produce inchazóns en todo o corpo, así tamén coma “mal de ollo” e mesmo conxuntivite. Nalgúns lugares aseguran que nas entrañas da figueira teñen a súa morada lexións de espíritos infernais, e que estas árbores son refúxio propício para os trasnos.
A realidade científica é, non embergantes, moito menos emocionante, pero moito máis certa, tanto como para a figueira coma para a nogueira: cando se evapora o auga ou calquera outro líquido, disminúe a temperatura, o que constitúe un método eficaz nos vertebrados para disipar calor por sudoración; pero tamén as plantas utilizan este sistema de refrixeración, sobre todo algunhas coma o tomentelo ou o romeu. Estas plantas están adaptadas aos ambientes calurosos do verán, mediante o ánimacenamento de eséncias volátiles, cuxa evaporación provoca un lixeiro descenso da temperatura no seu entorno. E o mesmo acontece coas árbores citadas. Este “ambiente fresquiño” que hai baixo a figueira é o que lle fixo criar mala fama, se cadra por mor dalgún que á súa sombra algunha vez colleu un resfriado ou foi picado por algún dos moitos insectos que atrae o aire menos quente da súa sombra.
As árbores de nacemento
Ás veces as lendas encarregaron-se de nos lembrar que unha árbore estaba vencellada á vida dun povo ou dun home e que talá-la significaba segar a vida non só do espírito que moraba no seu interior, senon a dese povo ou home ao que foi consagrado. Segundo o etnólogo romeno Mircea Eliade, “o feito de que unha raza descenda dunha espécie vexetal presupón que a fonte da vida se acha concentrada nese vexetal; polo tanto, a espécie humana atopa-se alá, en estado potencial, en forma de xerme, de semente“. É o caso das tribos meos de Tailándia e Birmánia, os tagalos das illas Filipinas ou os ainos do Xapón, os cales cren que proveñen dun bambú ou dunha mimosa.
Nalgúns povos papúas (na Melanésia) unen a vida dunha recén nada coa dunha árbore introducindo unha pequena agulla na códia desta última. Despois dun nacemento, os maoríes de Nova Celanda acostumaban enterrar o cordón umbilical nun lugar sagrado e plantar enriba un renovo ou retoño. Na sua paulatina medra, a árbore era un tohu oranga, é dicer, un sinal da vida do neno: se a árbore prosperaba ou murchaba-se, o neno seguia igual sorte. Entre os dayaks de Landak e Tajan, distritos da Illa de Borneo (Indonésia), plantan unha árbore frutal por cada neno e, segundo a crenza popular, o espírito ou fado da criatura estará vencellado coa da árbore.
Pero esta asociación non é só património de culturas ancestrais, senon que en moitos paises de Europa fixeron o mesmo, confiando que a árbore medrará ao compás do pequeno. O costume ainda perdura no cantón de Aargau, en Suíza: cando nace un neno plantan unha maceira e se é unha nena, unha pereira.
Mais espantoso ainda é o feito de que perto do castelo de Dalhouise, non lonxe de Edinburgh (Escócia), medra un carvallo chamado a Árbore Edgewell, do que é opinión popular que está conectada á sorte da família por un vencello misterioso, pois seguran que cando un membro da família morre ou está próximo ao seu falecemento, desprénde-se unha póla de dita árbore. Un dia prácido do mes de xullo de 1874 caiu unha grande póla da Árbore Edgewell e un vello gardabosques exclamou ao vé-lo: “O lord morreu agora mesmo!“. Pouco despois chegaron novas da morte de Fox Maule, undécimo conde de Dalhouise.
Moitos opinarán que todo é unha cuestión de crenzas, pero éstas son as que moven o mundo. Conta Marco Polo que o Emperador chinés Kubilai Kan (neto de Guenguis Kan) ordenou plantar árbores por todo o seu império con suma satisfación porque os seus astrólogos e adiviños aseguraran-lle que quen isto fixese tería unha longa vida. Viveu 80 anos (e falamos do século XIII).
As árbores en Galiza
Na nosa terra, na antigüidade debeu estar moi estendido o culto ás árbores. A isto lévannos os termos Nemetóbriga, Nemetatos ou Lucus, que nos fan pensar en bosques sagrados na Galiza. Nemeth é unha voz celta que sinifica bosque sagrado, e lucus é un vocábulo latino de semellante sinificado.
A igrexa católica encirrouse en desprestixiar, concílio tras concílio, o culto as árbores que, procedente das vellas relixións, non desapareceu de todo e chega até os nosos días de diferentes xeitos. Na bisbarra duminiense falába-se da existencia nos montes de “moitos demos dos que foron botados do ceo”.
Hai árbores consagradas a santos cristiáns, coma o carvallo de Santa Mariña das Augas Santas, do que se dicía que sangraba cando o ferían. Hainos nos campos da feira ou da festa dalgunhas aldeas, que serven para axuntar á xente.
A cultura tradicional galega, nomeadamente labrega, ten na árbore un símbolo de resurrección. A árbore participa da rexeneración primaveral cíclica dos maios en toda Galiza, pero especialmente na festa do 3 de maio de Laza (Ourense), onde os mozos rouban unha árbore e lévana ata a praza principal da vila para presidir a festa. Os maios son en si mesmos unha festa de exaltación da fertilidade vexetal celebrada con cantares e con roupas vexetais que visten os mozos.
É crenza común que as árbores teñen boa ou mala sombra. Son de mala sombra o castiñeiro, a nogueira, a figueira e o cipreste dos cemitérios; durmir ao seu carón senta mal e até se pode enfermar. Pero xeralmente as árbores considéranse beneficiosas. Son as máis salientables o loureiro, a oliveira, o carvallo e todas as árbores froiteiras. Este sentir popular recóllese no refrán “Quen a boa árbore se achega, ben acobexa”.
Na cultura popular cada árbore ten a súa función. Para preservar ou protexer son os loureiros e as oliveiras que protexen contra os trebóns, os malos espíritos, as bruxas e evitan que a envexa prexudique aos meniños ou os animais da casa. Pon-se unha póla enriba da entrada, tanto da casa como da corte.
Antes poñíase na entrada das pousadas e tabernas unha póla de loureiro para indicarlle á xente que eran bos lugares de descanso. Cumpría así a póla dúas funcións: protexía ao viaxeiro e dáballe sorte ao negócio. No caso da oliveira, nove follas purifican e levábanas as mulleres que ían tomar as ondas. Tamén se usa para protexer e conxurar nos nenos o mal da envexa: lévase o neno á oliveira e alí, espido, toca a árbore dicindo: “oliveira bendita quita do neno a fada da envexa”.
O carvallo cura a sarna, rañando o corpo contra del; a árbore de Santo Outel (cinamomo) cura a rábia, o acivro os cólicos, a nogueira os furúnculos e as cortaduras; os carvallos, en xeral, curan as esbrilladuras, o arangaño e outras doenzas dos nenos, pasando o doente por entre dúas polas que fagan forca ou por dúas partes dunha póla que se fende a mantenta e se ata despois para ver se liga ou non, que será sinal de que cure ou non cure.
Como dixo Castelao: “A árbore é o símbolo do señorío espiritual de Galiza. A árbore é un engado dos ollos, pola súa fermosura; é unha delicia dos oídos, porque nela cantan os paxaros; é un arrolado do espírito porque nas súas pólas conta contos o vento. A árbore pídelle auga ao ceo para que a terra teña sangue, vida e bonitura“.
Cando Castelao escribía estas palabras, das árbores saían mobles, ferramentas e trabes. Todos os utensílios que rodeaban a vida dunha persoa dende o seu nacemento até o seu enterro (nunha caixa de madeira) proviñan das árbores, polo que non é de estrañar que tamén dende a noite dos tempos forme parte dos deuses, deses aos que aínda se dirixen os cristiáns (maiormente sen se decataren) cando levan para a casa unha póla de oliveira ou de loureiro bendicido o “Día de Ramos”. Inda hoxe está moi estendido o costume de plantar un limoeiro e un loureiro na horta, ben preto da casa, só porque dá “boa sorte”, ademais de ter a man un limón e unha poliña de loureiro, “para o que faga falla”. Non deixan de ser actos máxicos que seguen a se faceren, continuando asemade unha tradición que ven dende hai milénios: a da adoración aos espíritos que habitan no interior das árbores.
