A estas alturas da película xa non fica (ou non debería ficar) nin ún só galego que coide que o “Halloween” é unha festa estranxeira, sen relazón algunha cos nosos costumes galegos máis tradicionais. Enténda-se, claro, por tradicional, non aquilo que foi imposto pola igrexa cristiá na nosa terra, senón polos máis antigos ritos ancestrais dos nosos devanceiros, os celtas.
Segundo as nosas vellas tradicións, as almas viñan á terra no “día de defuntos” con moi diversos fins. Por iso nuns lugares púñan-lles de comer, para que non pasasen fame; noutros botaban ese día un gran pao ao lume, para que quencesen no caso de teren frío; noutros era considerado pecado varrer pola noite a cociña porque se lles botaba para atrás, impedíndo-lles que se acheguen á lareira; e noutros ten-se por acción inhumana pechar de golpe as cancelas ou portelos, porque se mancaban.
Se se busca nos libros de etnoloxía polas celebracións que se fan en Galiza con ocasión do “día de defuntos” atoparemos unha serie de costumes ancestrais própias da nosa nación. Desde o deixar un óco na mesa ou racións de comida e/ou bebida para os defuntos até facer colares coas castañas novas. A pouco que se pregunte a persoas de máis de corenta anos de diferentes puntos da nosa xeografía (Noia, Catoira, Cedeira, Muxía, Sanxenxo, Quiroga…) lembrarán-nos que tamén era habitual polo día de Defuntos coller cabazas, tallar-lles unhas caras feroces, poñer-lles uns pauciños coma dentes e deixa-las nos camiños para arrepiar aos viandantes. Todo isto con ocasión da festa dos Defuntos, o dous de novembro. Este costume coincide co americano de Halloween e aínda co máis antigo celta do Samaín, no que eran os cránios dos inimigos os que brillaban na escuridade con candeas no seu interior.
En Galiza mesmo chéga-se a ver como a cabaza tallada séca-se e consérva-se para emprega-la como máscara no Entroido. A antiga festividade celta do Samaín foi descrita habitualmente como unha comuñón cos espíritos dos defuntos que, nesta data, terían autorización para camiñar entre os vivos. Abrían-se as portas entre este mundo e o Alén, dándo-lle á xente a posibilidade de se reuniren cos seus antepasados mortos.
A festa do Samaín, a máis importante do período precristián, marcaba para os celtas o comezo dun novo ano. Nesa data prendían-se lumes sagrados frotando pólas de serbal e teixo, e con esta fogueira inicial alimentában-se as lareiras de todas as casas.
Polo Samain era costume baleirar nabos de grande tamaño – non foron cabazas até que chegaron de América – para poñer-lles dentro candeas. Nas Rías Baixas, os nenos xogaban tales días coma estes coas cabazas, facendo caras con elas, e poñéndo-lles pelo e bigotes con barbuxa de millo, antes de acender-lles velas. Varios séculos despois esta tradición, que se mantén aínda viva en Galiza, ten continuidade nas festas de Halloween, que exportaron aos Estados Unidos os irlandeses no século XIX.
Galiza e Irlanda, duas das cristiandades mais antigas de Europa, teñen grande cantidade de afinidades e paralelismos. Os seus respectivos nomes, orixinais Galiza e Gaeilge, semellan ter a mesma raiz celta “Gal”. É precisamente unha das lendas celtas, a que conta que Breoghan, o líder dos Gaels, unha das tribos celtas, fundou a cidade de Brigántia, actualmente A Coruña. Desde esta cidade, Itho, fillo de Breogan partiu rumo a unha illa que puido albiscar na lonxanía desde a torre de Breogán e chegou a Irlanda con algunha da sua xente.
Ainda que esta história se cria-se para impresionar aos leitores de fai mais de oito séculos, é indubidábel que as conexions entre Galiza e Irlanda remontan-se a épocas prehistóricas: castros, tuaths, mámoas, obxectos de adorno en forma de meia lua para levar no pescozo, un rico folclore con grandes semellanzas, con peregrinazóns internas a toda unha série de lugares sagrados dentro de cada país, unha economía de subsisténcia de carácter rural, unha vida mariñeira que comparte crenzas como a de que un mariñeiro non pode atopar a unha muller camiño do barco… Ambos povos conservaron unha língua e unha literatura de orixe celta, cuxo carácter oral lles permitiu manter lendas e tradicións mitolóxicas. Abondan as supersticións, contos de fadas e unha clara mistura entre o cristianismo e os costumes pagáns: culto á morte, almas en pena que voltan a este mundo (Santa Compaña, “The Wake”, “an caoine”) a noite de Sanxoán, continuidade da festa celta de Beltaine; o lume que afasta os malefícios, almas que pasan polas cinzas para curar os meigallos…
Os vencellos entre Galiza e Irlanda estreitan-se cando chegamos a Santiago de Compostela. A primeira asociación da que hai constanza provén do século XIII. En 1210, o arzobispo Henry de Dublin promulgou un decreto polo que se criaba un hospital para acoller aos pelegríns que, procedentes de diferentes lugares de Irlanda, esperaban a que as condicións climáticas fosen favorabeis para se embarcaren con rumo a Santiago, fin da sua peregrinaxe.
A outra grande conexión estabelece-se coa fuxida a Galiza de bispos e nobres irlandeses perseguidos no seu país durante a reforma protestante. A petición de patriotas irlandeses, o Papa nomeou arzobispo de Dublin a Frei Mateo de Oviedo. Grazas á sua mediación seguen saindo expedicións da Coruña e Ferrol seguídas da fuxida do pais de famílias nobres irlandesas. Frei Mateo regresou a Santiago e consta que en 1583 é superior do convento franciscano nesta cidade galega e profesor da sua Universidade.
Galiza, celta?
Dentro do mosaico de povos que vivian en Europa na Idade Antiga, os celtas son un dos que mais curiosidade e entusiasmo acordan. Pertencentes culturalmente ao mundo indoeuropeo, foron coñecidos principalmente pola sua mentalidade belicosa e indómita, o idioma de seu, a sua arte e as suas ancestrais tradicións vencelladas á natureza e á sua visión do mundo.
Conquistadores e guerreiros, tradicionalmente pensa-se que proviñan de centro-Europa, ainda que teorías recentes prefiran outras orixes. No apoxeo da sua expansión a cultura céltica abranguía toda a parte ocidental e central de Europa, onde abraiaron a gregos e romanos. Hoxe en dia, mais de dous mil anos despois, o mundo celta sobrevive como minoría nos lugares mais ocidentais e isolados de Europa: Galiza, Irlanda, Escócia, Bretaña, Gales, Cornualles e a illa de Man.
Ainda que determinados historiadores españois neguen a presenza celta en Galiza (se cadra, os nosos devanceiros caíron das nubes!), o certo é que os historiadores contemporáneos de Roma descreberon abondosamente a presenza de tribos celtas na rexión norocidental da penínsua ibérica. O primeiro en testemuña-lo foi Rufo Festo Avieno co seu célebre A invasión dos Saefes, pero non foi o único: así Estrabón (III, 3,5), Plínio (III,28 e IV, 111) e Mela (III,10 e 13) tamén nos falaron dos celtas que vivian na Gallaecia; en concreto Mela refería-se aos celtas “Neri” e “Praestamarci”. O grego Herodoto pola sua banda narra a existéncia de “Keltici” no noroeste peninsuar, e semellantes afirmacións fai Pompónio Melo, que di que habia povoazóns de “celtici” na costa ocidental de Galiza.
Todas estas fontes históricas son corroboradas pola arqueoloxía, xa que na antiga Gallaecia desenvolveu-se a “cultura castrexa”. Esta cultura apresenta grandes afinidades cos castros prehistóricos de Irlanda e do ocidente europeo, sobre todo no que se refire á forma circular das casas dos castros.
Os arqueólogos desenterraron dentro dos castros galegos numerosos obxectos; algúns son xenuinamente galegos, pero moitos outros apresentan unha clara orixe celta, coma os trisqueis, os torques e as diademas adornadas con espirais e motivos célticos, os cascos e puñais estilo “LaTenè”, espadas hallstáticas do tipo de antenas, típicos debuxos zooformos célticos como os da diadema de Ribadeo, ou estátuas de guerreiros semellantes a outras atopadas en Centroeuropa. Tamén se acharon inscricións que fan referéncia ao carácter celta dos seus habitantes; así por exemplo nunha inscrición atopada perto de Lugo pode-se ler: “Apana, filla de Ambolo, Céltica supertamarica, do castro de ????obre“.
A arqueoloxía tamén nos permite coñecer as divindades que adoraban os antigos habitantes dos castros, claramente celtas, semellantes ás atopadas noutros lugares de Europa. Algunhas delas son:
- Lug: este é o deus céltico por exceléncia, segundo Manuel Murguía dese nome ven o da cidade de Lugo. O seu culto está testemuñado por diversas inscripcións atopadas preto da cidade lucense: Lugubus Arquienobus e Lucobus Arquienis.
- Brigáncia: Importante deusa celta da antiga Irlanda, que deu nome á antiga Coruña (Brigántia).
- Coventina: deidade que se pode atopar na Gália, na antiga Británia e en Curvenos e Santa Cruz de Loio (Lugo).
- Návia: cóida-se que o seu culto estaria relacionado coas augas, de aí o nome do río.
- Bormanicus: Deus celta, do que está testemuñada a sua adoración no norte de Portugal.
- Lahus Paraliomegus: Laha foi identificada como deusa acuática na Gália e tamén se atopa en Galiza.
- Matrae: O culto ás “matrae” (nais protectoras) foi moi corrente no mundo celta.
- Asemade outras deidades célticas ou indoeuropeas foron Bandua, Coso ou Reva, e o nome da antiga cidade de Nemetobriga (en Ourense) tomou o nome de Nemeton (bosque sagrado na língua céltica).
Como vemos, a sociedade que povoaba os castros era celta e estes povos eran coñecidos pola sua belicosidade, algo do que tamén temos constáncia por fontes arqueolóxicas e escritas. Isto explica que vivisen en cidadelas fortemente amuralladas con fosos e parapetos defensivos, que praticasen constantes exercizos de adestramento para o combate como nos lembra Estrabón e mesmo que fosen recrutados como mercenários de Aníbal como explica Silio Itálico.
O armamento atopado nos castros consta de escudos (Caetras), pontas de lanzas, espadas e accesórios. Dentro das suas crenzas chimpaban armas aos ríos, como as espadas que se teñen atopado no Miño e o Ulla (sacrifícios votivos).
A crenza de curtar a cabeza do inimigo estaba arraigada nos celtas e en Ourense atoparon-se representacións desta prática. Tamén coida-se que as confrarias de guerreiros praticaban ritos iniciáticos en saunas, o que se asócia frecuentemente á aparición de “pedras formosas”. A guerra para estes povos tiña carácter sagrado, o que explica que praticasen suicídios en masa se non podian atinxir a vitória (Monte Medúlio) ou que non lles importase morrer na batalla.
No referinte á sua língua, non temos testemuños escritos, pero todo nos indica que debeu ser unha língua céltica; ainda hoxe en dia existen no galego moitas palabras derivadas do antigo idioma goidélico. Estas palabras abundan no léxico rural polo que difícilmente teñen outra orixe que non sexa a dos primitivos habitantes dos castros.
Outros autores non limitan a certo léxico a influéncia do idioma celta no galego, senon que afirman que algúns riscos fonéticos ou algunha maneira de construir palabras teñen unha base claramente goidélica. Onde tamén se demostra que o idioma céltico se falou na idade do ferro galega é na toponímia.
A Santa Compaña… celta?
A influéncia da cultura céltica sobre a povoazón galaica non debeu ser desprezábel, e isto pode explicar por que actualmente no folclore galego existen ancestrais lendas ou crenzas que cadran coas dos paises célticos, exemplos poden ser a Santa Compaña galega similar á “Fairy Host” irlandesa, a “Sluagh” de Escocia ou ao “Toili” de Gales. Ramón Otero Pedrayo falaba das fadas e dos defuntos que no tempo do Samaín, en Irlanda, bebían nas fontes do esquecemento.
Pero esta tradición celta de Galiza non se recolle só dentro das suas fronteiras; coñecida é a existenza de antigos manuscritos irlandeses que falan de antiquísimas relazóns entre Eire e Galiza, coma a lenda de Breogán que supostamente povoou Irlanda partindo de Brigantia, un relato que está recollido no irlandés Leabhar Gabhála. Á sua vez outras crónicas irlandesas contan relazóns cun lugar chamado “Rin Espaniae”, é dicir, “a ponta de España”, onde estaba Brigántia.
Estas antiquísimas tradicións célticas non só aparecen na literatura irlandesa: os escoceses pola sua parte posúen a Cronica Gente Scottorum de John de Fordun (rematado en 1370) onde se descrebe como os antepasados dos escoceses proviñan de Brigántia, onde ficou un principe chamado Simon Brecc. Mais adiante éste foi a Irlanda e apoderou-se da “Pedra de Scone” e depositou-na en Tara (onde actualmente se coroan os soberanos do Reino Unido).
Pola sua parte, os galeses posúen o manuscrito Mabinogion, onde se descreben situacións similares ás narradas: “A rider and his horse arrayed in spotted yellow armour speckled with laton of Spain“.
En definitiva, a cultura celta axudou a configurar a personalidade de Gallaecia desde tempos remotos, a súa influéncia é a única maneira de explicar determinados feitos históricos ou arqueolóxicos, e hoxe en dia a sua herdanza percebe-se como substrato en diversos xeitos culturais.
Segundo a tradición galega, probabelmente de orixe celta, o cortello da Santa Compaña compoñen-o os espectros dos mortos que saen cada noite sobre os doce, alumeados cada un cunha tea acesa e partindo dunha igrexa inician o seu percorrido. Nalgunhas versións, diante da Compaña vai un cristián acompañando-a e portando unha cruz e, para se librar dela, debe esperar a que outro cristián se cruce no seu camiño; daquela entregará a éste a cruz que levará durante o resto da sua vida, de non ser que se cruce con outro. Disque saen a visitar aos vivos e a lles anunciaren que en menos dun ano lles chegará a morte. Os mortais temen atopar-se con ela por medo de que sexan os escollidos. Noutras versións, o personaxe que precede a todo o cortello fúnebre se denomina Estadía, e é unha representación da Morte.
Tamén se di nalgures que a Santa Compaña vai encabezada por un dos seus participantes portando non unha cruz, senón un caldeiro (que a tradición cristianizou axiña como cheo de auga bendita!), o que poderia simbolizar o caldeiro da rexeneración celta. Os herois segundo a mitoloxía celta ao introducir-se no caldeiro proban a virtude purificadora e remozadora do lume, unha representación que entón perduraria no Purgatório cristián xa que a tradición da igrexa fala de “lume purificador”. No caldeiro os elementos entran nun estado e saen noutro, sendo tamén unha imaxe do ventre materno. A igrexa ortodoxa celebra o bautismo de Cristo o mesmo dia da sua Natividade, o 6 de xaneiro, porque o bautismo é un voltar a nacer das cinzas; por iso existe a imposición da cinza o día de de Mércores de cinza, como comezo do ciclo cuaresmal (primavera), ao igual que se fai no Entroido. Na mitoloxía clásica o seu equivalente sería a Ave Fénix, que renace das suas cinzas.
Durante a noite do 31 de outubro os druidas (a casta sacerdotal dos celtas) recollían cunha fouce de ouro as baias do visco dos troncos de aciñeiras e carvallos. E por que unha fouce de ouro? Moi sinxelo: os celtas consideraban a este metal como un metal enxebre, e era polo tanto o único que se podia utilizar para estes quefaceres. Unha vez subidos ao tronco dun carvallo ou aciñeira, os druidas cortaban baia por baia de visco mentres recitaban uns mantras, que seguramente eran para atribuir mais poder ao visco. Por desgraza, os druidas non deixaron restos escritos pois así, como dixo Xúlio César, “evitaban que o seu sistema de adestramento cai-se en mans do vulgo e que os estudantes descoidaran o exercizo da sua memória por confiar na palabra escrita“.
Acto seguido os druidas depositaban esas baias nun caldeiriño ou tiraban-as a un manto branco que sustiña outro druida no chan. A descrición deste ritual debemos-lla ao historiador Plínio. Despois, esas baias tan especiais terian indubidábeis poderes curativas para a xente, e para as suas elaboracións máxicas. Era nesta festa onde os druidas podían comer carne de cocho e beber viño. Durante eses días antes do aninovo, tiñan lugar sacrifizos de animais: pola data había que comezar a almacenar para facer fronte aos duros meses que viñan por diante. Estes sacrifizos de animais facian-se co obxectivo de se provisionaren de carne e de pel para o inverno. Era a sua peculiar matanza, como a que se celebra en Galiza polo San Martiño.
A noite do 31 de outubro está relacionada moi directamente co mundo dos mortos e esta crenza estaba moi arraigada no povo celta. Eles crian que esa noite, unha “porta” se abría, e a dimensión dos vivos ficaba en comunicación coa dimensión do mundo dos mortos, alomenos por unhas horas. Durante este período non se podia sair da comunidade, pois nesta noite, a comunidade non se puña en contacto con outras comunidades se non que se puñan en contacto cos seus próprios antepasados. Durante esas horas, podia-se tocar, apalpar e mesmo se podía traspasar ao mundo dos mortos. Por iso en toda a aldea había fogueiras. Non se acendian coa intención de horrorizar aos malos espíritos, se non que se acendian para poder guiar aos mortos na escuridade da noite, para que atopasen aos seus parentes e lares, e se puidesen quencer co calor do lume do lar.
Os celtas, esa noite, amoreaban as caveiras dos seus mortos (e tamén dos seus inimigos) e as pintaban. En Galiza temos nas encrucilladas amoreamentos de pedras (os milladoiros) e ten-se o costume de depositar unha pedra e pedir un desexo. Existe un milladoiro no camiño de Santiago, famoso porque posue unha grande cruz de ferro. O feito de depositar unha pedra alá é sinal de que non se terá mala fortuna durante o que fica de viaxe, e por iso os pelegríns adoitan levar unha pedra desde a sua lugar de orixe, ou ben a apañan antes de chegar ao milladoiro.
Outro costume clásicamente galego é o de dar de comer á xente que ven ao enterro. O convite fúnebre, o mesmo que o banquete fúnebre, non son privativos de Galiza, pois tamén existe en Irlanda, en Astúrias e noutros países do Occidente europeo. En opinión de Murguía eran unha especie de holocausto que viña directamente dos ritos funerários célticos e obedecían ao precepto popular de considerar sagradas as almas dos devanceiros.
Moitos coidan que as almas das persoas que morreron volvían por veces a este mundo. Foi moi común en Galiza a crenza na aparición das ánimas xa sexa con fasquía de bolboretas ou de aves comúns, xa de animais e réptiles. Segundo a doutrina dos druídas (metempsicose), as almas non finan senón que pasan duns a outros; e hai escritores que afirman que a Vía Láctea cháma-se no noso idioma “Camiño de Santiago” porque é, en realidade, o camiño que levan as almas dos mortos cara á rexión das sombras, unha procesión de estrelas ou multitude de almas.
Entre os mitos homólogos ao da Santa Compaña doutras culturas hai que considerar as Valquírias nórdicas, que forman o cortello que traslada aos herois ao Valhala ou paradiso das almas perdidas, e na literatura e folclore infantil inglés atopamos contos de pantasmas e “blackdogs”, que poden ser demos ou pantasmas de persoas e cans que tornan á terra a purgar as suas penas como acontece coa Santa Compaña.
(Artigo publicado orixinalmente o 28 de Mar de 2005 en NOVA FANTASIA)
BIBLIOGRAFÍA
- Cabazas do país, en CulturaGalega.org.
- Sobre el Celtismo Gallego (tese española contrária ao celtismo en Galiza)
- Il fantastico gagliego nei racconti di José María Castroviejo, por Sara Farenzena
