A noite de Sanxoán é hoxendía unha das festas máis ricas en lendas, supersticións e costumes que acocha a nosa cultura. A noite de Sanxoan é en Galiza a noite dos milagres e dos feitizos. Pero antes de ser mutilada coa cristianízación, era a relixión popular na que os espíritos do mal actuaban na escuridade con obxectivos malévolos na percura dalgunha vítima.
Pretender saber a oríxe desta litúrxia sería perder-se nos estádios máis ancestrais da vida mesma. Quizáis podería-se remontar ás civilizacións prehistóricas e sobre todo dende que o home se decata do movemento de translación ao redor do sol que anualmente percorre o noso planeta. Dita observación puido ser consolidada cando a humanidade logrou “domesticar” o lume. O dia no que o sol atinxe o maior tempo de esplendor dá-se o 21 de xuño, fenómeno natural coñecido como “solstício de verán”. A partir de entón, o tempo da claridade solar vai deminuindo paseniño até o “solstício invernal” no día de San Silvestre. De seguido, a luz diurna vai medrando até repetir o ciclo.
No mundo fantástico, esta noite é a noite do lume, coas lumeiradas, as fogueiras, as cachelas ou cacharelas; pero tamén da auga, na que reviven as propiedades das fontes santas e milagreiras, das nove ondas do mar (que purifican e fecundan) e do orballo; e tamén do mundo vexetal.
Lume
O lume é o elemento principal e protagonista purificador que queima as impurezas e as malas herbas. 0 resplandor das laparadas pola noite fai descobrir os diaños agochos na escuridade, e a calor desprendida das fogueiras lémbra-lles ao inferno de onde proveñen e fainos fuxir.
As fogueiras acénden-se nas primeiras horas da noite, sempre despois da cea. A xente xúnta-se arredor delas e pasan a noite cantando e bailando. É tradición chimpar por riba da fogueira; ten que se facer várias veces, sempre un número impar e chimpando dunha vez para un lado e outra vez para outro. Ao acto de chimpar chamanlle en moitos lugares “salvar”.
Nalgunhas aldeas as fogueiras facían-se baixiñas e con herbas aromáticas e colocábanas nas encrucilladas para así espantar aos demos que adoitaban percorrelas.
A preparación da fogueira fai-se con antelación de vários días e ás veces até un mes. Realmente a animosidade empeza cos primeiros días calurosos de maio e é cando os máis cativos desprazan-se aos montes e carreiros. Van provistos de cordas, fouces, gallas e outros úteis para rozar as silveiras, toxos e herbas e cortar leña de pólas e arbustos. A broza amontóa-se enriba dos ramallos de castiñeiros ou xestas previamente curtadas. Cando se xunta un bo feixe, parte dos rapaces e rapazas fan a viaxe acarrexando a broza até o lugar onde se fará a fogueira.
A medida que se achegaban as vésperas, a broza acumulada requería unha vixianza estricta por temor a que os rivais doutras fogueiras lle prenderan lume antes do dia sinalado.
A fogueira de Sanxoán, e por extensión a do San Pedro, costume este último cáseque extinguido, simbolizan o astro solar. Os curros de nonos e nonas cantando e choutando ao seu redor semellan unha inmolación. En Moaña o último día era obrigatório carrexar loureiro para enterralo, afincalo e ir estribándolle a broza por todas partes. Logo de ficar firme pendurábanse-lle cartuchos de papel cheos de xofre, para lle dar algo de cór.
A hora de lle prender lume era todo un ritual. Nunha pequena fogueira a parte concéntranse todos os rapaces que traballaron. Dictan normas xerarquizadas chegando mesmo a acaloradas discusións para elixir ao “xefe” que será o que primeiro lle prenda o lume. Unhas veces era escollido por méritos de participación, e as máis porque era o líder.
Cando o lume toma corpo os loureiros comezan a fumegar e a soar no ar un agradable e continuo desacorde de estralazos, como se as muxicas procuraran facer fuxir aos demos.
Nenos e nenas, mozos e mozas, cantaban e chimpaban ao redor bébedos e desafiando a calor que dela se despedia, e que fai recuar aos maiores. Había quen sentaba a carón da fogueira para formular un desexo.
Xa esmorecida a fogueira, os valentes tentan cruzar os braseiros en carreiras, chimpos, ou utilizando os taboleiros para non se queimaren. Antigamente facíase o mesmo, pero co propósito de curar as aireadas e fuxir as bruxas.
Nun senso máis terreal, tampouco é descartábel darlle algún contido gastrónomico ás fogueiras. Non se esqueza que estamos na época da recolleita da pataca e había quen as botaba, sen pelar, nun recuncho da fogueira. Sen deixarse queimar, os cachelos comíanse quentes. Agora estendeu-se o senso gastronómico e é habitual contemplar aos veciños asar sardiñas e chourizos, e mesmo facer unha churrascada.
A medida que a fogueira se vai extinguindo, a mocedade forma grupos que saen a facer brincadeiras, percorrendo bárrios e parróquias entre cantos e berros acompañados polo ruido das tarteiras. 0 própio da noite era “andar ás cancelas”. Pero tampouco quedaban atrás os carros, xugos, chalanas, arados, e mesmamente se metían co gando recollido na corte. Pola mañá seguinte era normal ter que ir ao adro da parróquia a procurar a cancela que faltaba do seu sítio.
Tamén se facían outras brincadeiras, como trocar o gando das cortes, atravesar as barcas no río para non deixar lavar, ou paos nos camiños, e outras máis “normais” como petar nas portas, agochar as macetas, e un sinfin de falcatruadas máis. Esa noite todo estaba perdoado pois facía-se como un ritual dos ataques do mal para fomentar o caos e o desorde.
Auga
O auga é un elemento de grande limpeza que segundo o seu estado pódenos liberar das enfermidades cutáneas (orballos), dos malos espíritos (auga bieita), e mesmo posúe poderes fecundativos (auga mariña). Só hai un tipo de auga refugada e que o saber popular soubo callar perfectamente ao dicir: “A chuva de Sanxoán, tolle o viño e non colle pan”.
Nesta noite avívase e colle maiores virtudes a auga das fontes santas e milagreiras. Nesta noite esa auga vólvese como un remedio universal que compre aproveitar meténdose nela ou, sinxelamente, lavándo-se ás doce en punto da noite. Os doentes van tomar os baños a elas, sempre con coidado das bruxas e aparecidos.
O malo é que tamén as bruxas usan a auga destas fontes. Miden e reparten a auga de cada veciño, mais se queren mal a algún bótanlle a auga polo lombo. Outras veces lévana para prepararen os seus meigallos. Tamén din que se ao mencer tocan na auga, descobren os seus segredos e quedan limpas da bruxería. Non son somentes as bruxas das que din que andan soltas nesta noite milagreira senón tamén os feitizos, moitos dos cales non se deixan ver máis que na amañecida de Sanxoán. Por esta causa, o doente que vai tomar os baños nestas fontes tén que ter coidado de non se deixar levar do medo que lle poñan os aparecidos que de seguro vai atopar no camiño.
As tradicións populares non asumidas polo cristianismo foron combatidas por Martiño Dumiense, o bispo de Braga no século VI, máis non puido impedir que herdáramos costumes como a de ir por auga emanada de sete fontes para facer o cacho.
Nesta lúa nova de xuño están moi difundidos os baños a partir das doce da noite na auga do mar que, ademáis de purgar, ten propiedades preventivas (rica en iodo) e está impregnada por un senso libidoso de especial influencia nas parellas de noivos, quen adoitaban ir a facer o amor na escuridade nocturnal coa complicidade do luar. Lóxicamente, estes vínculos sexuais incidiron na crenza de que certas ondas do mar teñen propiedades fecundativas.
O caracter fecundador das augas pon-se de manifesto sobre todo na tradición do baño das nove ondas, de forte tradición na praia de Lanzada, en Noalla – Sanxenxo. Ademáis de ser un rito manciñeiro e curativo do meigallo, é tamén un rito de fecundidade que fai concebir ás mulleres estériles. Han-se bañar compretamente espidas e as ondas que en realidade teñen valor, asegún dín, non son nove senón sete. O que pasa é que cóntanas de dúas a nove, contando as nove para colleren a onda grande, mais, en realidade, son sete as que toman.
Nun romance popular que data do século XVI, a sábia, que desenmeiga ás que eran víctimas do feitizo das meigas, ordénalles a purificación con estas palabras:
“Ide tomar nove ondas
antes de que saia o día
e levarédes con vosco
as nove follas da oliva”
Noutro país celta, Irlanda, na súa xurisprudéncia disque a distáncia de nove ondas foi a que se estableceu entre inimigos, coma se coidasen que estas fosen abondo para os purificaen dos seus mútuos rancores. E, cousa singular, o primeiro que pronunciou esta sentencia foi o bardo Amergin, que segundo as mesmas lendas viaxou de Galiza a Irlanda.
As mesmas virtudes, e aínda maiores que as da auga desta noite, tén o orballo. Cecáis as das augas, as das herbas, as dos árbores, lles veñan do orballo, como indica a condición de deixar as cousas ó sereo.
Para curar a sarna, durmen os enfermos espidos, no médio do centeo, para colleren o orballo da noite toda; ou métense polas searas molladas á mañanciña, denantes de saír o o sol; ou embórcan-se a esa hora na herba dos prados; ou refréganse contra dun carballo ás doce da noite, deixando a roupa pendurada nunha ponla.
O orballo desta noite dá virtudes, ou fai medrar as das herbas manciñeiras polo que, recollidas nese intre, son moito millores. Aínda acontece que o que non teña escrúpulos en se valer das forzas endiañadas pódese facer doadamente, nesta noite, cun demo familiar que o obedeza. Poñendo un lenzo de lamanisco por riba ou por baixo dun fento, atópao á mañá cheo de demos.
Herbas
Esta noite as plantas acadan o mellor das súas propiedades curativas e máxicas. Por iso, as mozas recóllenas para poñelas nun caldeiro con auga. Alí teñen que ficar ao orballo da noite e pola mañán tódolos membros da casa, en especial os nenos, lávan-se con esta auga milagreira.
As herbas que deben ser recollidas son a Herba de Sanxoán, o fiuncho, a Herba Luisa, a xesta, o fento macho a malva e mais o romeu. De todos os xeitos, as herbas varían segundo a zona de Galiza á que nos refiramos, pero hai moitas que aparecen en todas elas, polo que nesta relación que ven de seguido hai máis das sete que conta a tradición:
- Rosa Canina. Tamén chamada roseira, silva macho, rosal bravo ou rosal do demo. Ademais do arrecendo, ten propiedades tónicas e astrinxentes para a pel.
- Fento macho (Dryopteris filix-max), fieito, dentebrun ou dentabrón. Cónta-se deste fento que bota “flores” á medianoite de Sanxoán. Éstas servirán para facer feitizos. No Libro de San Cipriano (o máis famoso libro de escunxuros) cónta-se que poñendo un lenzo baixo do fento, á mañán estará cheo de demos pequenos. En calquera caso, lembrade que este fento é velenoso, xa que actúa como paralizante muscular.
- Fiuncho (Foeniculum vulgare), fiollo ou fionllo. Protexe do mal de ollo. Un saquiño con sementes axuda a conservar a saúde. Para manter lonxe as carrachas hai que levar unha poliña no sapato esquerdo. Ten propiedades diuréticas e dixestivas. Úsase para lavar os ollos e axuda á secrección do leite.
- Herba Luisa (Lippia triphylla) ou verbena olorosa. Din que foi o costume de recoller esta planta ás doce da noite de Sanxoán (as mozas casadeiras) a que fixo que o nome de “verbena” se extendese a todas as celebracións nocturnas. Utilizába-se para facer moitos ritos e feitizos amorosos. Ten propiedades dixestivas.
- Herba de Sanxoán (Hypericum perforatum), pericón, abelúria ou espantademos. A crenza popular era que ao queimala na casa, espantaba os demos. Disque a herba de Sanxoán limpa a cara de grans. É cicatrizante, antiséptica, astrinxente, diurética e antidepresiva.
- Malva (Malva silvestris). As propiedades desta planta son ensalzadas en moitos ditos populares: “Cun horto e un malvar hai menciñas para un fogar”, “Cun pozo e un malvar, boticario dun lugar”. Serve para a tos, queimaduras e picaduras de abellas.
- Xesta (Cytisus purgans) piorno, codeso ou retama. Ten un arrecendo semellante ao do mel. Atribúense-lle propiedades purgantes, diuréticas e tónicas para o corazón. Era planta sagrada para os druídas celtas. Coas súas pólas várre-se a casa para purificala e protexela.
- Alecrín (Rosmarinus officinalis), romeu ou rosmariño. É unha das plantas máxicas que se utiliza para purificar e protexer. Hai tempo queimábase cando había enfermos na casa. Cheirar a súa madeira conserva a xuventude. A súa esencia é tónica, estimulante, cicatrizante, boa para o reúma e fai medrar o cabelo.
- Sabugueiro (Sambucus nigra), sabugueiro, bieiteiro ou saúco. Os froitos chámanse tamén uvas de bruxa. É bo para as inflamacións, é sudorífico e calma a tos. As propiedades intensifícan-se cando San Xoán os bendí nesta noite. É moi usado para espantar os sapos e serpes.
Outras plantas máxicas adornan esta noite as paredes das casas e as fiestras. Ás veces son engados que fan os mozos ás mozas, pero tamén teñen a intención de escorrentar os demos.
Croque (Digitalis purpurea), estralote, estalote. Toda a planta é moi tóxica. Ten propiedades cardiotónicas, pero o seu manexo é perigoso. Onde medran os croques pénsase que é o lugar onde bailan meigas as noites de lúa chea. Tamén pendúranse nas portas das casas para espantalas.
Nogueira (Iuglans regia), noceira ou concheiro. Aparece en moitas receitas para curar as chagas do corpo (follas de nogueira con tres noces). É astrinxente e vermífuga.
Torvisco (Daphne gnidium), trovisco ou churvisco. Ten propiedades antiinflamatorias e purgantes moi enérxicas. Tamén é unha planta moi perigosa.
En resumo, que coas herbas recollidas na noite de Sanxoán facíanse os “cachos”, mellor con auga de sete fontes. 0 cacho consiste en recoller estas herbas e plantas, das que se di que o seu arrecendo é repudiado polos espíritus maléficos. A tradición oral insiste en que o cacho sirve para nos quitar o demo do corpo, alonxar as bruxas e curar a envexa.
Seleccionadas as herbas, amárranse nun feixe ou mollo e colócan-se nunha tina, caldeiro ou palangana cheas de auga. Déixan-se fóra pola noite, segundo crenzas cristianas para que San Xoán en persoa os bendiga, pero por se acaso colocan-se uns cardos ou silveiras enriba do cacho e así evita-se que o demo cague nel. Tamén hai quen lle botaba chavos. A mañá seguinte, lavában-se coa auga e gardaban as herbas que secan durante vários dias ao sol para seren utilizadas despóis en múltiples remédios caseiros.
Ao se erguer pola mañá do 25 de xuño, sáca-se un pouco de auga verde e de bó cheiro. Con este auga láva-se a cara, pés ou todo corpo, purificando a pel. Tamén dis que protexe das enfermidades pulmonares.
Na parróquia de Domaio (Moaña) tamén se puña o cacho nas fiestras, portas, tellados e chemineas para impedir a entrada das bruxas. Tradicións parecidas falan de colocar toxos nas portas, cruces de madeira ou pintadas de negro para rexeitar á Santa Compaña.
O cacho sevía tamén para curar aos nenos do enganido, fendendo en dous un carballo e pasando ao neno pola fenda. Interviñan duas Marías ou unha e un Xoán, decindo: “Toma María. Daca Xoán. Doucho crebado. Darásmo sán”. Atan de novo a árbore, e se ésta solda, o neno sandará.
Tamén hai a crenza de que se as mozas meten as herbas baixo da almofada, coñecerán quen vai ser o seu home. E pendurando do leito as herbas de Sanxoán, pódese saber a sorte dos ausentes.
E máxia
Os penedos, encrucilladas, lagoas, castros e outeiros non son máis que lugares de culto, que a cristianización mutilou salvaxemente transformándoas en altares e cruceiros adicados ao seu deus. Nestes sítios manífestában-se fisicamente os mutados en fadas, bruxas, diaños, cobras e a santa compaña. Aparecian no Sanxoán para faceren os esconxuros e feitizos. 0 mortal que conseguira miralos arriscábase a todo. Desde enriquecerse, até desaparecer ou morrer.
A noite de Sanxoán é propia tamén para adiviñar o porvir, xeralmente en cuestións amorosas. De entre todas as practicas a mais usada é a do ovo: as doce en punto da noite cásca-se un ovo e déitase nun vaso de auga que se deixa ao sereno ata o mencer. Á mañá vai-se ver o ovo e a forma que tomou, as veces un barco, outras unha capela… e polo que alí se ve adivíña-se a sorte que se hai ter no ano.
Tamén chimpando por riba das fogueiras, feitas con leña verde para afumar ás bruxas, pódese saber o futuro. As mozas que salten ou “salven” a fogueira un número impar de veces, sen tocar o lume, casarán nun ano. Ainda que para iso terán que facer a invocación:
“Salto por riba do lume de Sanxoán, para que non me trabe nin cobra nin can“.
Ou tamén, nunha versión máis relixiosa:
“Deus te dou, Deus te criou, Deus che saque esta ollada se alguén cha botou. Antes que o mal sexa visto, naceu Cristo. Morra este mal e que viva Cristo“.
A borralla da fogueira había que guinda-la ao río decindo: “Demo maldito vaite de aí. Aí vai a borralla de Sanxoán atrás de ti. Deus te leve ao mar onde non cantou galiña nin galo. E a que cantou, levou-na o diaño“. Por suposto, este ensalmo non conta con que tamén hai xente que vive no mar e se cadra non lle gosta a borralla…
Pero hai moitos máis ditos e refráns sobre esta celebración:
Na noite de Sanxoán non te deites até a mañán.
Na fogueira de Sanxoán, todos caen ao chan.
No Sanxoán as bruxas fuxirán.
No Sanxoán, fouciña na man.
Os allos postos no Sanxoán, son dentes de can.
Na noite de Sanxoán, bebe viño e come pan.
En maio, déitome e caio. En Sanxoán, déitome no chan.
Así que xa sabedes: para continuar coa tradición galega, “Na noite de Sanxoán, fai o que todos fan“. Ou o que é o mesmo: beber arreo e divertir-se a eito!
Bibliografía:
- “Etnografía Galega,” Xesús Taboada Chivite. Editorial Galaxia.
- “Os cubos astrais en Galicia”. Femando Alonso Romero. Brigantium III. Museo Arqueolóxico da Coruña.
- “Sanxoán”. Gran Enciclopedia Gallega. Silverio Cañada Editor.
- “Galicia 2001: Etnografía espiritual”, Xunta de Galiza.
- “La actual medicina popular gallega”, Elisardo Becoña Iglesias.
- “Plantas medicinales. El Dioscorides renovado”, Pio Font Quer.
- “Guía de plantas medicinais de Galicia”. Varios autores. Ed. Galaxia.
- “Galicia” – Manuel Murguía
- “Antropología cultural de Galicia” – Carmelo Lisón Tolosana
