No folclore xudeu, o Golem é un home creado artificialmente e dotado de vida. Unha creatura ao xeito de Frankenstein creada para levar a cabo as ordes do seu amo. E con este mesmo tíduo, Der Golem (O Gólem), en 1915 o autor austríaco Gustav Meyrink escribe unha novela que pasaría á história non só da Fantasía, senón da Literatura universal.
O qué é un Gólem?
Non é doada a aproximación a esta figura, porque de tan contaminada que resultou polos supostos filósofos do século XX, aprendices de meigos, estudantes da Cábala, catecúmenos da astroloxía, alumnos da gnose e discípulos de Rappel, non ficou moito dela que estudar sen que cando nos queiramos decatar teñamos nas mans unha chea de lixo seudomístico. Daquela, imos por partes.
Inda que na Índia xa os seguidores da doutriña tántrica adoitaban facer estátuas ás que botaban óleo e mais esperma para lles dotar de vida, é na tradición occidental onde o mito do Gólem toma un especial interese. Autores coma E.T.A. Hoffman, Edgar Allan Poe, Ambrose Bierce ou o mesmo Jules Verne trataron o tema do “home feito polo home” dun ou doutro xeito. É unha ideia, nombergantes, que xa dende o mesmo mito do Pigmalión, o lendário rei de Chipre namorado dunha estátua feminina esculpida por el mesmo, levaba dando voltas pola mente dos autores da vella Europa: crear vida a partir da pedra.
A ideia de poder facer unha persoa que, dotada de vida, sexa o noso escravo, e deixando aparte o claro aspecto sexual, que se cadra xa foi moi estudado por Freud, ten por suposto unha orixe relixiosa. De aí que sexa en Europa, onde as relixións xudeucristiáns tiveron unha meirande aceptación, onde este mito toma-se mais forza. O poderen ser coma Deus, é dicir, crear persoas, é dalgún xeito acadar que a pescada morda a cola: por unha banda, Deus é unha creación do home, e pola outra, os homes son creados polo home. É dicir, que na derradeira instáncia, supón a total rebeldía contra a divinidade, o coup d’Etat no Paradiso, o soño da omnipoténcia por fin acadado.
Pero crear un home non é cousa ao alcance de calquera; é precisa sempre a axuda da máxia. A antiga, en forma de receitas, ensalmos e meigallos, ou a máis moderna, en forma de cibernética ou xenética. Erasmus Darwin (o avó de Charles Darwin) tentara xa no século XVII resucitar vermes esmagados meiante escuros procedementos, o que inspiróu, segundo contan, a Mary W. Shelley para escribir en 1818 Frankenstein ou o novo Prometeo, perfecta mistura de máxia e ciéncia na que todo é posíbel. A máxia moderna na recente ciéncia-ficción retoma a ideia nas obras de Philip K. Dick (especialmente no seu Do Androids Dream of Electric Sheep?), Alfred Bester, Stanislaw Lem ou Pierre Klossowsky.
A orixe da ideia, de todos os xeitos, está na mística xudea centroeuropea. O “gnóstico” P.R. Koenig dí que hai que busca-la no versículo 16 do capítulo 138 dos Salmos bíblicos, que dí así: “Cada unha das miñas acións os vosos ollos viran, e todas elas foran escritas no voso libro; cada dia da miña vida foi prefixado, desde antes que un só deles existise“. O verso en galego, coma tradución católica, soa moito menos misterioso ca na Bíblia mais extendida, a do rei Xaime: “Os teus ollos viron a miña substáncia, ainda imperfeita, e todos os meus membros foron escritos no teu libro, e de seguido foron forxados cando alí aínda non existía ningún deles“. Tendo en conta que no anterior versículo, o 15, fála-se da lama coma elemento formador, iso dá pé para facer entrar vários elementos clásicos no tema do Gólem: a lama coma princípio forxador, e mais o Libro onde estaría escrita a receita máxica.
Un adianto da fórmula máxica ofréce-no-lo o médico, filósofo e outras cousas máis Paracelso, quen deixou escrito que para crear un “Homúnculus” hai que usar sangue e esperma. O homúnculo (verba latina diminutivo de home) é a clave do asunto na Idade Média, e a ela hai que se referir cando se trate de crear homes. Goethe chamou “Homúnculo” ao pequeno ser que creou o seu Fausto meiante operacións cirúrxicas, pero xa a teoría do Homúnculo estivo moi de moda durante os séculos XVI e XVII, inda que a súa análise, ben que fantástica polo abraiante, levaría-nos moi lonxe do noso tema. En 1914 o ocultista Aleister Crowley compuxo un breve comentário ao Liber Aleph de Reuss, falando verbo do “Homúnculus”, ainda que con non demasiado entusiasmo. Probábelmente foi inspirado por William Somerset Maugham, quen en 1907 publicara a súa novela O Mago, na que un tal Oliver Haddo (Crowley) fai coa súa arte un Homúnculo tolo.
O Gólem actual é só un símbolo, pero se cadra é porque a mitoloxía xudea non presenta a imaxe dun Gólem clarificada, senón que, fidel á súa tradición cabalística e simbólica, amósa-nos unha icona, unha figura que cada ún pode interpretar coma goste, e que só os máis sábios poderán chegar comprender na súa totalidade.
O Gólem de Meyrink
O Gólem que coñecéu Gustav Meyrink e no que se inspirou para o seu libro é o máis clásico de todos, unha variante do relato bíblico da Xénese. Segundo a vella lenda hebrea, que corría de boca en boca entre os habitantes dos guetos xudeus da Europa Central, nos comezos da nosa Era certos rabinos elabouraran a hipótese de poder construír un ser dotado de vida e intelixéncia usando artifícios máxicos. Coma Deus para face-lo só utilizara a súa verba, estes rabinos pensaban que o único que precisaban era atopar esa verba máxica.
No século XII, unha secta xudea creou 221 combinacións fonéticas mediante signos alfabéticos: con eles tan só precisába-se unha pouca de lama vermella, e moldeándo-a con forma humán adquiriría a vida. No Rexurdimento a lenda do Gólem cobra un aspecto diferente: sendo agora o Home o centro da Creación, o Gólem debe ser un servidor do home, e coma tal é concebido. Por outra banda, entra en xogo a ideia de que o Gólem medrará constante e desmesuradamente, voltándo-se un ser perigoso, do mesmo xeito que o home medrou pola súa conta chegando ser un risco para Deus. Así que se precisa unha garantía no caso de que algo saia mal: para poder mata-lo sería preciso borrar a primeira letra da verba que leva escrita na fronte: “EMETH” (verdade), e converti-la así en “METH” (morte). Durante a novela, o mito, deste xeito, será relatado por diversos protagonistas.
Gustav Meyrink: o persoaxe e o autor.
Nado en Viena o 19 de xaneiro de 1868, o ano clásico das revolucións europeas, Gustav Meyer foi fillo de Marie Meyer e de Karl Freiherr Varnbhler, quen por ser ministro de Estado da súa Maxestade Imperial non quixo recoñecer ao seu fillo, por aquilo de manter as formas. Debido a esta circunstáncia, Gustav tivo que aturar inmumerábeis humillacións sendo neno, o que produciu nel un incontrolado ódio pola hipocresía da burguesía. Estudou na Académia Comercial de Praga, a cidade que o marcaría para sempre. Lembremos que daquela toda Chéquia e mais Eslováquia pertencían ao Império Austro-Húngaro, polo que esta aparente confusión de nacionalidades non é de estrañar.
En 1888, con 20 anos, Gustav ingresa no Banco Morgenstern, e con 32, en 1892, casou por primeira vez. Este matrimónio resultóu un fracaso e moi cedo deixaría á súa esposa. Os seus biógrafos din que a carraxe pola súa nai, á que culpaba do seu nacemento irregular, foi a causa dos seus problemas sexuais, pero tamén é certo que Meyrink foi un notório homosexual, o que daquela non estaba precisamente ben visto. O auto-ódio polos seus gustos sexuais procedente do seu adoutriñamento relixioso fíxo-lle ter unha visión do sexo coma algo suxo e nefasto, e así o transcribíu en moitas das súas obras xunto á súa misoxínia. En 1903 obtén o seu primeiro emprego coma escritor, en concreto coma redactor da revista de humor e sátira Lieber Augustin. Despóis pasaría á revista Simplicissimus, e en 1905, após do divórcio, casou con Philomène Bernt.
As súas primeiras obras datan de 1903, Der heisse Soldat (O soldado ardente), Orchideen (Orquídeas, 1904), e Das Wachfigurenkabinett (O museu de cera, 1908). Estas tres obras serían logo publicadas de xeito conxunto nun libro titulado Des Deutschen Spiesser Wunderhorn (O corno enmeigado do pequeno burgués alemán) no ano 1913. E tan só un ano despois aparecería a súa grande obra mestra, Der Golem.
Co enorme éxito obtido polo Gólem, Meyer poido comprar unha pequena propriedade preto do lago de Stanberg, en Baviera, e alí adicou-se o resto da súa vida a escribir e a estudar temas esotéricos, ciéncias ocultas e parapsicoloxía. Explorando os arquivos da súa família descobríu que tiña un devanceiro que foi oficial alemán apelidado Meyrink, polo que solicitou o cámbio legal do seu apelido, cousa que lle foi concedida por decreto do rei de Baviera en 1917.
Dende 1916 Meyrink adicou-se pleamente ao estudo de actividades estrañas, coma a telepatía, e non deixou xa de publicar obras menores até a súa morte: Der Grüne Gesicht (A face verde, 1916), Walpurgisnacht (A noite de Walpurgis, 1917), Der weisse Dominikaner (O dominico branco, 1921), Der violette Tod (A morte violeta, 1922), An der Schwelle des Jenseits (No umbral do alén, 1923) ou Goldmachengeschichten (Contos dun alquemista, 1925). En todas estas obras Meyrink non deixou de investigar as prácticas esotéricas, o subconsciente e os “fenómenos invisíbeis”. Froito deste evidente desequilíbrio mental, rematou abandoando a súa relixión protestante e uníndo-se a unha seita budista. O 4 de nadal de 1932, á penas un ano antes de que Hitler chegara ao poder, Gustav Meyrink falecía na súa finca de Stenberg, preto de Múnich.
O Gólem: A novela e o seu sinificado
Atopámo-nos no gueto xudeu de Praga, a primeiros do século XX. Á casa de Athanasius Pernath, tallador de diamantes de grande sona, chega un persoaxe misterioso, unha figura non identificada que lle fai entrega dun libro, o Ibbur, e lle pide que o arranxe. O libro contén unhas extrañas figuras e inda que non chegamos coñecer o seu contido, o persoaxe de Pernath si, e froito desa lectura fica desesperado e nunha profunda crise. Sen máis, a figura desaparece.
De seguido descobrimos que Pernath é un home sen pasado: durante un desmaio que sofre nun bar os seus amigos comentan que Pernath non sabe quen é, e o único que lembran del é que foi-lles entregado por un médico para que o coidase. Léva-no á casa do mestre Hillel, quen o cura cunha sinxela pasada da man. Dende entón, Pernath semella ficar engaiolado por Hillel, pola súa figura de home sábio e respectado, e sobre todo pola súa encantadora filla Miriam. Pero ao mesmo tempo, Angelina, outra dama, unha nobre casada que está a vivir unha aventura amorosa, vai onda Pernath e lle pide axuda porque o malvado Wassertrum, un xudeu malévolo e sen amigos que vive amargado pola morte do seu fillo, está a extorsiona-la, asegurando que se non lle paga, comunicará ao seu esposo o que está a facer. Pernath sínte-se na obriga como cabaleiro de axudar a esta dama, e por ela vivirá extraños sucesos nos bárrios baixos de Praga, atopando sombras e monstros que non chegaremos saber se son ou non reais, pero sempre envoltos nun mistério esotérico e invisíbel, coas súas “sombrías e obsesionantes suxestións de prodíxios e horrores inacadábeis” (segundo verbas de H.P. Lovecraft).
Máis adiante, sempre envolto en mistérios e histórias colateráis, algunha das cales ao final terá certa importáncia, Pernath é acusado dun crime, o de matar a Zottmann, unha persoa desaparecida e da que nun primeiro intre se acusa ao Gólem de ser o seu asasino. Coma un antecipo do que sería máis tarde O Proceso de Kafka, Meyrink vai-nos describi-las andainas de Pernath na cadea, entre crimináis, e de como as Autoridades, ainda sabendo que el non é o responsábel, mantéñen-o preso só polas probas falsas que Wassertrum urdiu na súa contra.
Ao final, cando meses máis tarde sexa ceibado, Pernath irá buscar a Miriam, a quen un asasino compañeiro seu na cela asegurou que violara e matara. Pero xa é tarde: o bárrio xudeu está a sofrir importantes reformas, e a casa onde vivían os Hillel xa non existe. Desesperado, Pernath remata caendo por unha fiestra, e… nese intre, atopámo-nos nunha derradeira pero abraiante volta de rosca no mesmo comezo, e de cómo Pernath desaparece para deixar paso ao auténtico protagonista.
Pero a todo isto… onde ficou o Gólem? O Gólem é a história. É várias veces mencionado, as súas andainas cóntan-se coma un rumor, e o mesmo Pernath chegará ve-lo nalgún intre… ou se cadra non. Tamén podería ser que o mesmo Pernath fose o Gólem, ou que o Gólem fose a figura que lle entregou o libro ao comezo. Tampouco sabemos quen é o narrador, se Hillel ou Wassertrum, ou se cadra ningún dos dous. En resumidas contas, O Gólem non é unha novela doada de seguir, pero finalmente teremos sen dúbida a sensación de que o monstro estivo connosco durante toda a leitura. O “mundo invisíbel”, un tema característico da obra de Meyrink, o seu trasfondo, é realmente iso: el cónta-nos unha história, pero mentres, no trasfondo vai ocurrindo outra, que é a que percibe o noso subconsciente.
O Gólem foi un grande éxito xa dende que apareceu e a súa influéncia nas artes foi extensa e profunda. Moi cedo o cineasta alemán Paul Wegener rodou a súa abraiante película Der Golem en 1915. O filme perdeu-se e só conservamos algúns anacos de fita, pero proba do seu éxito é que se fixeron dúas secuelas: a comédia tamén perdida Der Golem und die Tänzerin (1917) e mais o filme de terror Der Golem, wie er in die Welt kam (1920), protagonizada polo mesmo Wegener, Albert Steinrück e Ernst Deutsch. A película ten un argumento que non segue ao da novela e tan só toma emprestado ao seu monstro protagonista: na Praga do século XVI, un rabino xudeu crea unha figura xigante con lama á que chama Gólem, e usando máxia dá-lle vida para protexer aos xudeus do gueto da persecución do cruel emperador Rodolfo II.
A película deu paso a toda unha saga de obras mestras do xénero do terror do primixénio cinema alemán, a un xeito de entender a sétima arte e de levar o expresionismo ás pantallas. Filmes coma Nosferatu, Doktor Caligari e Dr. Mabuse evocan a mesma fascinación polo “Mal” que fai espertar O Gólem orixinal. Tan só o terror auténtico, o da vida real, que supuxo a chegada ao poder do nazismo, rematou para sempre con aqueles anos dourados.
Mesmo no mundo da música, e influido polo seu mistério, o compositor Eugen d’Albert escribiu en 1926 a ópera Der Golem a partir do tema xudeu tradicional pero obviamente tamén da exitosa novela. Na ópera, dun só acto e estreada en Roménia en 1924, o rabino Lőw (baseado na figura histórica do mesmo nome) creou ao Gólem con lama, pero o monstro namóra-se da neta do rabino, contaxiándo-a cunha enfermidade mortal.
As súas miles de facianas, os seus moitos sentidos, fan desta novela un clásico que se mantén vivo a través do tempo, e que na derradeira instáncia supón, coma todas as verdadeiras obras mestras, un retrato do espírito humán.
* * *
[A versión orixinal deste artigo foi publicada no número 2 de NOVA FANTASIA, no outono de 1997]
